پاره‌اي انديشمندان آنگاه كه به قاشق درون ليوان شربت خود نگريستند و آن را شكسته ديدند، به محسوسات و يافته‌هاي خود آن‌چنان مشكوك شدند كه هر شناختي را غيرقابل اعتماد پنداشتند، زيرا همه ادراكات را از مناشئ حسي مي‌دانستند. پاره‌اي ديگر نيز به قدري بر عقل خود متكي بودند كه درك خود را ناب و قطعي و زوال‌ناپذير مي‌دانستند. گروه دوم هلاك شدند، چون واقعيت را نديدند و كم‌كم پندارهاي خود را معبود گرفتند، هر چه تعقل كردند، چون عقل خود را تامّ و تمام و كاشف از واقعيت و حقيقت مي‌دانستند، تمامي براهين خود را صحيح فرض كردند. گروه اول اما كاركردگرا شدند و تجربه را محور رفتارهاي خود قرار دادند، دست از قضاوت بر اساس حقيقت برداشتند و قضاوت كاربردي را حاكم كردند. وقتي راه بر واقعيت را بسته ديدند، عصاي تجربه دست گرفته و هر چه صلاح خود تشخيص مي‌دادند مبناي عمل كردند. لذت براي اينان اصيل شد و تبديل به معبودي براي حيات مادي و دنيوي آنان گرديد. حس درون خود و خواسته‌هاي نفساني خود را مبدأ نگرش و شناخت خود قرار دادند. ولي حكيم متأله ادعيه سجاديه را خوانده است و به خدايي اعتقاد دارد كه او خود را به انسان شناسانده و ترتيبي مقرّر فرموده كه اعجازش بر هر منكري حجّت تمام كند. حجّت‌تمام‌شده از دو حال خارج نيست؛ يا بر انكار خود باقي مي‌ماند، كه ديكر جحد است و لج‌بازي و يا برمي‌تابد و تسليم مي‌شود. تسليم‌شونده را نيز دو حالت است؛ يا در عمل پاي گفتار مي‌ماند و يا عمل را خلاف مي‌كند؛ عمل‌خلاف‌كننده نيز بر دو طريق است؛ يا آگاهانه عمل را نادرست كرده و يا التفات نداشته. خداوند آن‌چنان لطف و كرم دارد كه اين دسته آخر را معمولاً با علائم و نشانه‌هايي ملتفت مي‌نمايد، اگر چه ممكن است زمان بگيرد و مدتي طول بكشد. إن‌شاءالله خطاها و رفتارهاي غلط و نادرست ما از اين دسته آخر باشد كه خداوند به تدريج راه صحيح را نشانمان دهد و ملتفت‌مان كند به نادرستي عمل‌مان. تشكر از همراهي شما و نظرات صريح‌تان.

همان‌طور كه پيش از اين به عرض رسيد خداوند انسان را داراي اختيار خلق كرده است. بنابراين شما مي‌توانيد بر طريق خود برويد. اما من متفاوت از شما مي‌انديشم و واژگاني را كه به كار گرفته‌ايد در معاني ديگري باور دارم. ريشه تمام مشكلات بشر در مستغني ديدن خود است. انسان اگر بپندارد كه با عقل خود به كمال دست مي‌يابد و خوشبختي را در آغوش مي‌كشد، ديري نخواهد پاييد كه بدل به طاغوت شده و به زوال خواهد رسيد. عقل تنها يك ابزار سنجش است، سنجش نياز به مواد اوليه دارد، اطلاعات و داده‌ها را عقل مي‌تواند بسنجد و درباره آن‌ها به قضاوت نشيند. انساني كه از بدو تولد در كره خاكي بوده و از ماوراء مطلع نيست، انساني كه بهشت و جهنم را نديده و عالم قبل و بعد را نمي‌شناسد، انساني كه نمي‌داند از كجا آمده و به كجا خواهد رفت، اگر با عقل بخواهد راه خود را تشخيص دهد بي‌ترديد به گمراهي و تاريكي در خواهد غلطيد و به نابودي مي‌رسد. اين است كه خداوند بر خود فرض دانسته از باب لطف كه رسولاني بفرست كه پيام او را برسانند و انبيائي كه خبر از قبل و بعد دهند. همين است كه من خود را محتاج دين مي‌دانم و بدون آن حركت نمي‌كنم. اگر ندانم در صحراي محشر از چه چيز مي‌پرسند و چگونه مقامات را تقسيم مي‌نمايند، از كجا بدانم در اين دنيا بايد چه كنم و چگونه رفتار نمايم؟ اگر ندانم خداوند مرا به چه اموري در دنيا امر كرده، از كجا بدانم چگونه جامعه بشري را به سعادت برسانم و در پيشبرد اهداف انساني آن پويا باشم. آري، من سعادت را عمل به تكاليف الهي مي‌دانم و اين محور باورهاي من است. زيرا او تنها موجودي است كه همه چيز را در سيطره خود دارد، لذا بهترين قضاوت‌ها را مي‌كند و بهترين سنجه‌ها را به بشر هديه مي‌نمايد. اگر منظور شما اين است كه متعه در احكام الهي نيست و تشريع نشده است، خب نظر مجتهدانه‌اي به نظر نمي‌رسد، زيرا خلاف ظهور منابع شرعي است. اما اگر مي‌فرماييد اين حكم با عقل و احساس شما نمي‌سازد، خود مي‌دانيد، بنده نه شما را دعوت مي‌كنم و نه اصرار كه خدا هم فرموده: لا إكراه في الدين. اما بر طريق انصاف حركت كنيد و آن‌چه از طرف خودتان است به دين نسبت ندهيد و به اهل بيت (ع) پيامبر (ص) متّصف نفرماييد. اين كه ايشان متعه نكرده‌اند خلاف احاديثي است كه به دست ما رسيده. اما با اين‌كه بگوييد: من نمي‌پسندم، هيچ مشكلي ندارم. البته آن وقت بحث ديگري مطرح مي‌شود كه «پسند» انسان‌ها از كجا حاصل مي‌شود. پسند معلول بستر اجتماعي است، همان فرهنگ كه پيش از اين گفته شد. پسند افراد از پسند جامعه تأثير مي‌گيرد و بافته مي‌شود و پسند جامعه نيز آيينه پسند نخبگان و خواص است، عناصر فرهنگ‌سازي كه در حوزه و دانشگاه فرهنگ را توليد مي‌نمايند و شخصيت‌هاي برجسته سياسي و علمي كه مردم را به انديشه خود فرامي‌خوانند و رفتار آنان را شكل مي‌دهند. كاملاً مي‌شود در لابه‌لاي تاريخ منشأ پيدايش بسياري از پسندهاي اجتماعي مردم امروز را دريافت. باكي نيست خواهرم. شما به طريقي كه تشخيص مي‌دهي برو و من نيز به باور خود عمل مي‌كنم. موفق باشيد و در پناه حق.

و يا خريد مرد! اگر زني كه به دليل اشتغال خود نمي‌خواهد ازدواج كند، يا به هر دليل ديگري تمايلي به تعهدات خانواده و سرپرستي اطفال ندارد، اگر زن نخواهد باردار شود و رنج 9ماهه را برتابد، تكليف او چيست؟ متعه يا به قول شما فاحشگي يك ارتباط جنسي براي ارضاي نيازهاي طرفين است. جايي هم ممكن است زن نياز داشته باشد تا با مردي همبستر شود. چه مانعي كه به اين فاحشگي دست زند؟! مگر فاحشگي بد است؟! در تمدن امروز روسپيگري پذيرفته شده است و رسماً در دنيا وجود دارد. پروانه كسب مي‌دهند، بيمه مي‌شوند و از خدمات بازنشستگي برخوردارند. دنياي مدرن حتي گواهي سلامت به آن‌ها مي‌دهد و بهداشت رايگان دارند. به خيابان برويد و به كارگران نگاه كنيد. در كناري مي‌ايستند و وقتي سازنده‌اي يا پيمانكار و معماري كارگر بخواهد آن‌ها را صدا مي‌كند. همه جمع مي‌شوند، يك فحل و قدرتمندش را صدا مي‌كند، دستمزد را طي مي‌نمايد و سوار كرده به محل ساخت و ساز مي‌برد. كارگر نه تحقير مي‌شود و نه احساس گناه دارد. اگر بپرسي آخر وقت كه اين پول چيست در دست تو؟ مي‌گويد از زور بازو نان مي‌خورم كه زحمت فراوان براي ارائه خدمات به كارفرما كشيده‌ام. حال تصور كنيد يك زن يا مرد را، اگر خدمات به كارفرماي خود بدهد و از توانايي‌هاي خود براي ارضاي نيازهاي او استفاده كند، دستمزدي كه مي‌گيرد زشت است؟! اصلاً زشت و زيبا چيست؟ اين مثال را زدم كه ذهن شما را باز كنم نسبت به اين موضوع كه زيبا و زشت، حُسن و قُبح و خوبي و بدي را «فرهنگ» بر ما تحميل مي‌كند. اگر كارگر را تقبيح نمي‌كنيم و مذمّت نمي‌نماييم و روسپي را فحش مي‌دهيم و اهل فحشا مي‌پنداريم، به جهت دين و مذهب و مكتبي است كه به آن باور داريم. زيرا خدا گفته است آن باشد و اين نباشد. چرا خدا اين تبعيض را قائل شده؟ زيرا جهان را هدفمند خلق كرده و انسان را براي تشكيل جامعه و بنيان‌هاي جامعه را مي‌داند كه چگونه استوار كند. اگر خوب انديشه كنيم و بفهميم كه دليل زشت بودن فاحشگي تشخيص پروردگار است از صلاح بشر، مي‌پذيريم در جايي كه مي‌گويد ارتباط جنسي را آزاد گذاشتم، يا خطري تهديد نمي‌كند جامعه را و يا چه بسا مصلحتي در آن مطلب است. ازدواج را خداوند دو نوع تشريع كرده است: نكاح دائم و نكاح منقطع. از ابتدا اين‌گونه بر پيامبر ص نازل كرد و در قرآن آورد. حال اين‌كه يك خليفه‌اي آن را حرام كرد و اقرار نمود: دو متعه در زمان پيامبر حلال بود كه من حرام مي‌كنم؛ متعه نكاح و متعه حج، دليل نمي‌شود ما آن را حرام بدانيم! بنده پس از سال‌ها مبادرت به متعه و تجربه آن به يك نظريه در اين باب رسيده‌ام كه در مقاله مختصري به نگارش درآوردم. اگر مايل باشيد و مي‌پنداريد تحمّل آن را داريد به صورت خلاصه و تمثيلي در مجالي ديگر خدمت شما بيان خواهم كرد، تا دانسته شود چرا ازدواج موقت براي سلامتي جامعه لازم است.

شما عشق را چگونه معنا مي‌كنيد؟ اگر آزادي در عشق نباشد، آيا عشق معنا خواهد داشت؟ عشق را «مال خود كردن» مي‌دانيد يا «مال او شدن»؟! دقت كنيد كه بين اين دو تفاوت بسيار است. اگر معناي دوم را برگزينيد، نمي‌توانيد دست طرف مقابل خود را ببنديد، چه مرد باشيد و عاشق يك زن و چه زن باشيد و عاشق يك مرد. اگر هم طرفين هر دو روزي عاشق هم بودند، اين احتمال را نمي‌شود منتفي دانست كه روزي اين عشق كم‌رنگ شود يا از بين برود. آن هنگام تكليف چه خواهد بود؟ بله، من نيز مي‌توانم مانند شما كاملاً احساسي و عاطفي به موضوع ازدواج نگاه كنم، ولي آن‌چه بر پايه منطق نباشد، آزمون‌پذير، كنترل‌شدني و قاعده‌مند نيست و نمي‌شود آن را پايه نظام اجتماعي قرار داد. عشق و وفاداري مطلب صحيحي است، ولي با كدام تعريف از عشق و كدام تعريف از وفاداري؟ اصراري ندارم نظر خود را بر شما تحميل كنم، ولي نسبت به ديدگاه شما هم به شدّت انتقاد دارم. زيرا به اين سؤال پاسخ نمي‌دهد: اگر روزي يكي از طرفين ديگري را نخواست چه بايد بكند؟! فرزندان را چه بايد كرد؟! اگر عشق رفت، زن و شوهر بايد جدا شوند؟ يا با طلاق عاطفي زندگي كنند؟ اگر جدا شوند فرزندان طلاق چه بر سر جامعه خواهند آورد؟! باز هم تشكر از اهتمام شما به اين بحث.

أحسنت، آن جمله دوم را خيلي موافقم! دقيقاً... اگر نخواست و وقت را بخشيد چه كنم؟ عشق يعني همين. عشق يعني آزادي در انتخاب. آزادي در اختيار. آزادي در بودن يا نبودن. عشق يعني اگر فردا عاشقت نبودم، اجازه بدهي كه بروم. عشق يعني خود را فداي ديگران كردن، نه يعني ديگران را به ملكيت كشيدن. اگر من معشوق را براي خود بخواهم، اين عشق نيست، بهره‌كشي است، استثمار است، مالكيت است و خريد و فروش! تجلّي چنين رابطه‌اي تنها در متعه است. اصلاً در ازدواج دائم نمي‌شود. ازدواج دائم پيمان وثيقي است كه به راحتي شكسته نمي‌شود، زيرا ضامن بقاي كودكاني است كه بايد پرورش يابند. ازدواج دائم نبايد متزلزل باشد، بايد محكم و قوي باشد. پس عشق نمي‌تواند متغيّر اصلي و محوري باشد. عشقي كه ممكن است روزي نباشد. اگر من تو را روزي نخواستم، بايد اجازه دهي رهايت كنم، زيرا تو عاشق من هستي و آن‌چيزي را دوست داري كه من دوست دارم. مي‌خواهي كه خواسته من محقق شود. مي‌خواهي فداي من شوي، پس بايد خود را كنار بكشي كه من آزادانه به راه خود بروم. عشق چنين التزاماتي دارد. پس با دائم نمي‌شود. اما در متعه خداوند آزادي زيادي قرار داده. شروط بسياري مي‌توان در نظر گرفت. اصلاً عشق يعني با احساس رفتار كردن. احساس در زمان يا در شرايط مختلف احتمال تغيير دارد. اگر در يك لحظه و با يك نگاه مي‌توان عاشق شد، ممكن است روزي با يك لحظه تدبّر يا ديدن يك رفتار ناپسند تنفر بيايد و عشق برود. عشق يك طرفه كه نمي‌تواند علت با هم بودن باشد. اما ازدواج دائم بايد بر مبناي همكاري و تعامل در توليد نسل و ارتقاء وضعيت فرهنگي جامعه باشد. دو انسان مي‌خواهند همكار شوند با هم در يك پروژه بزرگ، كه انسان‌هاي جديدي را طراحي و توليد نمايند. انساني كه خلأهاي زندگي گذشتگان را برطرف كرده و آينده تمدن را تغيير دهد. اگر اين نبود كه خداوند توليد نسل را بر عهده نزديكي و جمع شدن زن و مرد نمي‌كرد. اصلاً هميشه و هر بار از گـِل خلق مي‌كرد! رحم را آفريد تا صله رحم معنا پيدا كند، تا فرد تبديل به خانواده شود و خانواده تبديل به خاندان و خاندان جامعه را شكل دهد، جامعه آينده را مي‌سازد و آينده همان تاريخ است، براي آيندگان! ايده‌آل‌ها را اين‌طور هم مي‌شود ديد خواهرم. اميدوارم مطلب را واضح بيان كرده باشد. تشكر.

چشم. صبر مي‌كنيم!

قصه ازدواج فراتر از يك ارتباط عاطفي يا جنسي است. ازدواج سلول جامعه است. هدف از تشريع ازدواج و قرار دادن نيروي شهوت در تكوين بشر، ايجاد مكانيزيمي براي تكامل بشر است. چون قرار بود خلقت بشر با تخليه حافظه او آغاز شود و روحي كه به اين جهان مي‌آيد اطلاعي از گذشته و آينده خود نداشته باشد، عوالم ديگر را به خاطر نياورد و چيزي از ماوراء نداند، تا «امتحان براي او معنا داشته باشد»، چون مي‌خواستند كتاب‌ها را جمع كنند و در جلسه امتحان فقط برگه سفيد جلوي هر كس بگذارند، لازم بود كانوني طراحي شود، ساختاري، نهادي و سازماني كه بتواند اين ورود را مديريت و كنترل كند. ازدواج دائم به چنين هدفي طراحي شده. بنابراين مختصاتي دارد براي تأمين آن هدف كه ذكر شد. تمام قواعد تعدّد زوجات و مهريه و نفقه و اجرت‌المثل و اذن خروج از منزل به تبع آن هدف مقنن شده. اگر كسي به دنبال عاطفه مي‌"گردد و عشقي جاودانه، كه تنها او را براي خود داشته باشد و او نيز به همچنين، بايد قواعد خود را تنظيم كند و از ازدواج موقت بهره برد. ازدواج موقت تعهدات ازدواج دائم را ندارد، لازم هم نيست كه از نظر زمان واقعاً موقت باشد. در عربي به آن متعه گفته مي‌شود نه موقت! كسي كه دست به نكاح مي‌زند به جاي متعه، انتخاب كرده يك سلول تشكيل دهد براي ورود افراد از عالم سماوات به عالم أرض. چگونه مي‌تواند معترض شود چرا قواعد ورود به اين دنيا اين‌گونه است؟! مانند اين‌كه سوار كاميون شود و اعتراض نمايد كه چرا اين خودرو چرا فرمان به اين بزرگي دارد، ماشين سواري برادر من فرمانش كوچك‌تر است! تناسبات اين عالم را بايد توجه كرد. تشكر از پيام شما.

خواهر محترمه، همان‌گونه كه براي احتراز از بروز چنين اعتراضاتي پيش از طرح بحث عرض كردم، آن‌چه در نمودارها نمايش داده شده و در نوشته‌ها بيان، تنها اجمالي از يك ايده ذهني است و طبيعتاً فرضيه‌اي مي‌باشد كه هنگام تبديل شدن به يك تئوري علمي نه تنها مستندات نقلي نياز دارد كه آزمون‌ها و تحقيقات ميداني و پرسشنامه‌ها و آمارهايي را نيز بايد به ضميمه داشته باشد. البته از توجه شما سپاسگذارم. نقد تنها تكميل‌كننده يك نوشته نيست، بلكه سير تكامل يك انديشه است. نقد شدن افتخار ماست. ولي مشتاق هستم كه نسبت به اصل ايده «تضاد حقوق شرعي مردان با حقوق عرفي زنان» ديدگاه‌هاي ديگران را در اختيار داشته باشم.